رباط شرف مشهد

تاریخچه : رباط شرف یکی از کاروانسراهای ایرانی که در سرخس واقع شده است و این رباط در جهان به عنوان موزه آجر شهرت دارد. این کاروانسرا حدود 900 سال قدمت دارد.

بدون تردید جاده ابریشم یا شاهراه بزرگ خراسان یکی از عوامل مهم توسعه و فرهنگی اقتصادی ایران و به خصوص استان خراسان تا همین دهه ی اخیر و حتی تا زمان قاجار و قبل از بوجود آمدن حضور ماشین در زندگی امروزی بوده است. زیرا که از طریق همین راه است که از سوی بزرگان، دانشمندان، عارفان و در واقع بشارت دهنده های علوم و فرهنگ به این سرزمین می آمده اند و بعد از این سرزمین می رفتند و از سوی دیگر کاروان های بزرگ تجاری در رفت و آمد بودند و مبادله کالا می کردند و رونق فرهنگی و اقتصادی را باعث می شدند.

اما می دانیم که به هرحال اشخاصی که در این جاده ها و در این راه ها رفت و آمد می کردند و مثل کسان دیگر که در شهرها و روستاها ساکن هستند و نیازهای حیاتی دارند این افراد هم نیازهای حیاتی داشتند و این نیازها را باید رفع و رجوع می کردند و باید تاسیسات و ابنیه ای ساخته می شد تا پاسخگوی این نیازها باشد. یکی از این تاسیسات که بسیار در فرهنگ قدیم مطرح بوده و جایگاه بسیار مهمی داشته ( حتی ساخت این موسسه به عنوان یک عمل خیر یا ضرب المثل می توانسته قرار بگیرد) کاروانسرا یا رباط بوده است. که ما اشخاصی در تاریخ داریم که حتی تمام سپرده های مالی خود را در طول زندگی در نهایت برای ساخت یک کاروانسرا خرج می نمودند. از جمله در نزدیکی تربت حیدریه  کاروانسرای بی بی را داریم که این کاروانسرا توسط یک بانوی فاضله ساخته شده که علاوه بر تمامی مالش که برای کاروانسرا رباط شرف پرداخت کرده خودش هم در ساخت کمک می کرده است.

کاخ رباط شرف از نظر فضای زندگی متفاوت بودند یعنی محل خدماتی و اصطبل ها از محل زندگی جدا بودند و محل زندگی منحصر به یک یا چند آپارتمان بود. رباط شرف یکی از جمله کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط های جاده ابریشم می باشد.  این کاخ رباط دارای دو حیاط است. نقطه عطف حیاط شاه نشین عبارت از ایوان کاروانسرای شرف بوده است. ایوان کاروانسرای شرف به بهترین شکل ممکن تزئین شده است. البته خود نحوه ساخت این ایوان باشکوه است. هم پیشانی برافراشته ایوان و هم کتیبه های آجری که بر اطراف ایوان به صورت کوفی نوشته شده و هم چنین گچ بری هایی که در داخل ایوان کار شدند همه این ها در مجموع تحسین برانگیز است.

بهترین نوع پخت گچبری سلجوقی را می توان در این بنا ببینیم. در همین ایوان طولانی ترین و نسبتا سالم ترین کتیبه باقی مانده است. دیگر تاسیساتی که در این حیاط دیده می شود اختصاص به شخص شاه داشته است . در این حیاط سه اصطبل می باشد، که این اصطبل ها خاص اسب های شخص شاه بوده یا کسانی که خیلی نزدیک به شاه بوده اند. مطبخ های شاهی هم در این مکان هست. مسجد زیبا و جالبی در این حیاط رباط شرف هست  که می توانسته حتی پاسخگوی نیازهای اعتقادی و مذهبی این شخص باشد.

در حیاط اول یکسری مال بند وجود دارد. مال بندها یا اصطبل ها محل نگهداری حیوانات و مرکوبین کاروان بوده و همین طور فضاهایی برای جهت استراحت متولیان این حیوانات قرار گرفته است. ارزش کاروانسرای شرف به این موارد گفته شده نیست. این کاروانسرا در واقع از جهت هنری قابل ارزش است. در رباط کاروانسرای شرف شاهد هنرمندی هنرمندان برجسته و دست اول ایران در دوره سلجوقی هستیم. هنر آجرکاری و هنر گچ بری به کمال در این مجموعه دیده می شود.

رباط شرف مشهد در خارج از کشور خیلی مطرح بوده و آن را به عنوان موزه آجر نامگذاری کردند و کاملا دلیلشان موجه هست. هر شکلی را که تصور کنید که با قرار دادن آجر در کنار هم این شکل ها را می توان ایجاد کرد در رباط شرف سرخس به چشم می خورد. اضافه بر چیدمان این آجرها که اشکال هندسی می تواند ایجاد کند آجر ها منقوش به نوشته هستند، یعنی با قرار دادن آجرها بر روی همدیگر می بینید که هنر آجرکار در واقع خط ایجاد کرده، از جمله دو تا کتیبه بسیار جالب و زیبایی که بر پیشانی ورودی کاروانسرا و همینطور پیشانی ایوان انتهای کاروانسرا هست که بسیار اعجاب برانگیز و باشکوه است.

چیز دیگر که در این کاروانسرا شاهد هستید تنوع کاربرد آجر و تنوع ایجاد اشکال است. به این معنی که با توجه به این واقعیت که هنر اسلامی، هنر متقارن است ولی ما در رباط شرف با کمال تعجب می بینیم که قرینه سازی در یک کلیتی صورت گرفته ولی در تزیینات آجری قرینه سازی رعایت نشده است و اینطور آدم تصور می کند که انگار این هنرمند یک زمینه ای را دیده و می خواسته تمام هنرش را در اینجا به نمایش بگذارد و در هر اتاقی این تزئینات آجری را اجرا کرده و حتی در طاق نماهای مختلف یک اتاق هم دیده می شود.

دو گونه هنر گچبری در این کاروانسرا به چشم می خورد. گونه اول به صورت کتیبه گچی در آورده شده، که در روی دو تا محراب حیاط اول و دوم دیده می شود؛ و گونه دوم که به صورت اشکال با موضوعات گیاهی، هندسی است که بهترین نوع این گچبری را در زیر طاق ایوان انتهایی حیاط دوم  مشاهده می کنید، که در آن قسمت به شیوه بسیار زیبایی استادان گچبر توانستند هنرشان را عرضه نمایند.

مسأله ای که در یک کلیت می خواهیم نتیجه بگیریم این است که غیر از هنرنمایی هنرمندان و معماران رباط شرف خراسان، محاسبات ریاضی نیز در این بنا صورت پذیرفته است که این محاسبات و روش ها هم در آجرچینی و هم در گچ بری و هم ایجاد سازه بسیار مهم و تعیین کننده بوده و ما را به این نتیجه می رساند، که آن هنرمند بزرگ سلجوقی یک ریاضیدان نیز بوده است. این مجموعه رباط شرف به عنوان یک سمبل هنری و یک نماد علمی می توان عنوان نمود و به آن افتخار کرد که در این گوشه پراکنده از ایران عزیز و در کنار جاده ابریشم و حد فاصل بین مشهد و سرخس واقع شده است.

منبع : نشاط آوران

مصلی طرق مشهد

تاریخچه : مصلی طرق در حدود 600 سال قدمت داشته و جزء بناهای تاریخی منطقه طرق شهر مشهد می باشد.

در 12 کیلومتری شهر مقدس مشهد بنای تاریخی مصلی طرق دیده می شود که در کنار روستای طرق واقع گردیده است.

در سال 837 هجری قمری این بنا با ترکیب یک ایوان مرکزی و با دو ایوانچه در طرفین آن به همراه اتاق های گوشوار احداث شد. فضای چهار ضلعی گنبدداری در انتهای ایوان به چشم می خورد و محرابی در دیوار انتهایی آن واقع شده است.

تزئینات بنای مصلی طرق شامل این موارد است:

• کتیبه خط ثلث
• قاب های گچی
• کاربندی های گچی

ارتفاع مصلی طرق حدود 11 متر با عمق حدود 6 متر است. در سه ضلع ایوان بنای مصلی، کتبیه های کاشی کاری احاطه شده  و پوشش رسمی بندی در زیر ایوان مشاهده می گردد.

در دو سوی ایوان این بنا دو غرفه به شکل نیم هشت ضلعی است و کتیبه ای میانه طبقه دوم غرفه ها موجود است.

معماری مصلی طرق با تزئینات کمی صورت گرفته و در بیشتر نقاط آن ساده چینی به چشم می خورد. هم چنین این بنا با استحکام و استوار بر روی پایه های هشت ضلعی تکیه داده شده است.

طاق نماهایی در دو طبقه  با ابعاد گوناگون در ضلع شرقی بنا موجود می باشد که طاق نمای طبقه اول بوسیله سرپایه هایی به عرض 1,55 سانتی متر از طاق نمای طبقه دوم جدا گردیده است.

هم چنین نورگیر پلکانی دو طبقه ای به همراه قوس در این قسمت ایجاد شده بود.

طاقی های کوچک و بزرگی به عرض 40,16 متر در دو طبقه و در ضلع جنوبی مصلی طرق ایجاد شده که دو مرتبه عرض طاق نماهای کوچک و سه مرتبه عرض طاق نماهای بزرگ تکرار شده است. در این ضلع، نورگیر اتاقک های طبقه دوم داخل بقعه، نورگیر داخل بنا و نورگیر غلام گردش قرار گرفته است.

ورودی چهار ضلعی داخل بقعه از سمت شمال بوده و از جهت شرق و غرب به اتاقک های دو طبقه منتهی و نورگیر و ورودی طبقه دوم این اتاقک از خارج بنا می باشد.

در مصلی طرق به عنوان نمازخانه در فضای بیرون نمازهای عیدهای مسلمانان و نماز باران برگزار می گردید و در بعضی اوقات برای اجتماع مردم عام و خاص نسبت به موضوعات و اتفاقات جامعه صورت می پذیرفت.

بنای مصلی طرق احتمالا از روی نقشه مصلی پایین خیابان مشهد ایجاد شده است.
منبع : نشاط آوران

مسجد هفتاد و دو تن مشهد

بنایی تاریخی از دوره تیموری که تا پیش از انقلاب اسلامی به مسجد شاه شهرت داشت و بعد به نام مسجد هفتاد و دو تن خوانده شد، اصالتا مقبره یکی از امرای شاهرخ تیموری به نام امیر شاه ملک است. مسجد هفتاد و دو تن مشهد در محل چهار سوق و تلاقی دو بازار بزرگ و فرش فروش ها در کنار میدانی قدیمی به نام سرسنگ احداث شده و پس از توسعه حریم حرم در مجاورت ضلع جنوب غربی حرم قرار گرفته است.

اصل آرامگاه امیر شاه ملک بین سالهای 809 تا 829 هجری قمری احداث شده اما تکمیل و تزیین آن تا سال 855 هجری قمری طول کشیده است. این بنا که در زمان شاه سلطان حسین صفوی در سال 1119 هجری قمری و هم نادرشاه در سال 1155 هجری قمری مرمت گردیده، دارای گنبد فیروزه ای رنگ و دو گلدسته زیباست. آرامگاه امیر شاه ملک هرچند به عنوان زیارتگاه شناخته نمی شود اما کاربرد فرهنگی- توریستی دارد.

بنای مسجد هفتاد و دو تن شامل یک سرداب برای دفن جسد، قبه ای 5×5  متری، گنبدی دو پوششه به ارتفاع 17.4متر، ایوانی در جانب شمال به ارتفاع 9.4 متر، فضاهایی جانبی و دو گلدسته در طرفین ایوان می باشد. دورادور ایوان کتیبه ای  وجود داشته که تنها قسمت پایانی آن بر روی پایه سمت چپ باقی مانده است.

این بنا که باید عنوان مسجد شاه را از نام شاه ملک یا بنای مجاور خود به نام حمام شاه(رضوی بعدی) گرفته باشد، نمی توانسته است مسجد باشد چون قبله آن با قبله مشهد انطباق ندارد و در سرداب آن هم چند جسد دفن شده است.

امیر غیاث الدین شاه ملک برلاس یکی از امرای معتبر تیمور و فرزند وی شاهرخ بوده است. در سال 809 هجری قمری که شاهرخ حکومت ولایت خراسان را با مرکزیت توس و مشهد به فرزند جوان خویش الغ بیگ بخشید شاه ملک را هم به امیر الامرایی وی منصوب کرد. وی تا سال 811 هجری قمری که مامور فتح و تصرف ماوراء النهر گردید در خراسان مستقر بود. در سال 812 هجری قمری که حکومت ماوراءالنهر به الغ بیگ داده شد امیر شاه ملک هم همراه او گردید. این دو به ظاهر تا سال 817 هجری قمری حکومت خراسان را هم داشتند، اما از آن زمان به بعد فرزند دیگر شاهرخ یعنی بایسنقر میرزا والی خراسان (با مرکزیت توس) شد. بنابراین امیر شاه ملک در سال های 809 تا 817 هجری قمری حاکم اصلی خراسان یا دست کم بزرگترین امیر این خطه بوده است. وی تا سال 829 هجری قمری قدرتمندانه در ماوراءالنهر و خوارزم به حکومت و دستیاری الغ بیگ مشغول بود، تا این که در سال مزبور در خوارزم در گذشت و جسدش به مشهد حمل و در بنایی که خود وی برای این منظور ساخته بود مدفون گردید.

منبع : نشاط آوران

میل اخنگان مشهد

تاریخچه : سبک معماری میل اخنگان مربوط به دوره تیموریان است. این بنا حدود 550 سال قدمت دارد.

بنای میل اخنگان در فاصله 22 کیلومتری شمال شهر مشهد در حاشیه جاده توس به پاژ قرار گرفته است. در نزدیک میل اخنگان روستایی با همین نام وجود دارد. با توجه به باور بعضی افراد در نزدیک میل اخنگان و ورودی سده کارده، نبرد خونینی بین حاکمان قبلی خراسان و سلطان محمود غزنوی صورت گرفته است.

میل اخنگان مشهد دارای برج مقبره مانند به ارتفاع 17 متر است. این بنا، بر روی سکوی دایره ای با هشت نیم ضلعی واقع شده است. ارتفاع ستون استوانه ای میل اخنگان 13.7 متر و بلندی کلاهک قارچی که روی ستون قرار گرفته در حدود 4.2 متر است. نقش و نگار در صحن داخلی میل اخنگان دیده نمی شود.

در بالای گنبد مخروطی شکل میل اخنگان کاشی هایی با رنگ فیروزه ای خودنمایی می کنند. نمای بیرونی این بنا غیر از دیوار و نیم ستون ها، با کاشی هایی همراه با نقوش ستاره و چلیپایی آراسته شده است. بنای میل اخنگان نیز، با آجر ساخته شده است.

در فضای داخلی بنای میل اخنگان، سنگ قبری وجود دارد که هویت آن معلوم نیست. برخی اعتقاد دارند مربوط به گوهر تاج، همسر شاهرخ تیموری است و عده ای نیز آن را مربوط به دختر هندی می دانند که در راه زیارت مرده است و پندار عده ای دیگر به گور دسته جمعی افراد مهم و متشخص است، که البته این دعاوی صحیح نیست و بر اساس پیشنهادات قدیم از گذشتگان ثبت شده است.

سال ساخت میل اخنگان، مشخص نیست اما معماری آن شبیه به ساختمان مسجد جامع به سال (861 هجری قمری) و بنای امیر چخماق (830 هجری قمری) می باشد.
هم اکنون با توجه به گفته اهالی منطقه میل اخنگان مشهد، نمای ساختمان با دزیدن کاشی های آن به شکل لانه زنبوری در آمده است. اگر به مشهد سفر کردید حتما در تور مشهد شرکت نمایید و از این بنای تاریخی زیبا بازدید کنید.

رباط فخر داوود مشهد

تاریخچه : رباط فخر داوود یکی از کاروانسراهای ایران در دوره تیموریان محسوب می شود. این رباط، در راه قدیم مشهد به نیشابور(جاده ابریشم) محل توقف کاروانیان قرار گرفته بود.رباط فخر داوود در حدود 650 سال قدمت دارد.

رباط فخر داوود مشهد به دلیل سرپوشیده بودن، داشتن امکانات رفاهی و محل مزغان در بخش های بالایی شاه نشینی از جمله کاروانسراهای کوهستانی نیز، به شمار می رفت. رباط فخر داوود دارای مساحت 853 مترمربع است.

ایوان بزرگی در سمت جنوبی  ورودی ایوان رباط فخر داوود قرار گرفته است. در سمت راست این بنا، یک راهرو پلکانی به سمت پشت بام دیده می شود. در گوشه های رباط چهار اتاق قرارگرفته که به داخل برج ها راه پیدا می کند. اتاق هایی مخصوص نگهبانان که مسئولیت نگهبانی از اوضاع بنا را داشته اند در طرفین هشتی ورودی ساخته شده است. نقشه رباط فخر داوود، مربعی شکل ودارای ابعاد 3.80 متر است. برای پرهیز از یکنواختی سطح رباط، در دوسمت ایوان ورودی و برسطح خارجی دیوار ، چهار طاق نمای جناغی قرار داده شده است.

در صحن هشتی به غیر از پوشش میانی، تمام پوشش های رباط به شکل کلمبو انجام شده است. در نمای بیرونی رباط فخر داوود، به جزء دیوار اصلی، برج های دیده بانی که به صورت دایره ای و طاق نما قرار گرفته معماری چشم گیری را به فضا بخشیده است.

اقامت کاروانیان با وجود داشتن آب انبار که در مجاورت ایوان ورودی قرار داشت ممکن شده بود. ساختار برج های نگهبانی و وجود ایوان رفیع و نحوه چیدن آجرها از ویژگی های معماری رباط فخر داوود است که بیانگر معماری دوره تیموریان است. رباط فخر داوود در دوران صفویه مرمت شده و در سال 1302 هجری قمری توسط محمد ولی میرزا پسر فتحعلی شاه و امیر نظام الدوله مورد بازسازی قرار گرفت.

رباط فخر داوود توسط سازمان میراث فرهنگی خراسان رضوی در سال 1371 هجری شمسی مورد مرمت قرار گرفت.

منبع : نشاط آوران